Գուրգեն Մահարու հուշերը Հրաչյա Ներսիսյանի մասին

ՀՐԱՉՅԱ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ

Մեծ գաղտնիքը

Չարենցի հետ դիտում ենք «Ազատագրված Դոն Կիխոտ»-ը: «Դոն Կիխոտ»-ի դերումն է Հրաչյա Ներսիսյանը: Չարենցն առաջին անգամ տեսնում է նրան բեմի վրա:
Լարված հետեւում է նրա խաղին, ակնհայտ կերպով ձանձրանում, երբ նա չկա բեմի վրա: Ահա նա հայտնվում է, եւ Չարենցը լարվում է նորից:
Երբ իջավ վերջին վարագույրը, Չարենցը շեշտակի կերպով դարձավ դեպի ինձ եւ ասես զարմացած հարցրեց.

-Տեսա՞ր...

Հետո նկատելով իմ տարակուսանքը, ավելացրեց.

-Դուրս գանք` ասեմ...

Բարձրանում ենք Աբովյանով: Նա կանգ է առնում.

-Որպես գաղտնիք քեզ պիտի ասեմ, որ Պոլսեն եկած այս երիտասարդ Հրաչյա Ներսիսյանը շատ տաղանդավոր դերասան է:

-Քեզ բան եմ ասում, իսկական տաղանդ է:

Ապա լռեց, քայլեց մի քանի քայլ եւ նորից կանգ առավ:

-Զարմանալի քաղաք է Պոլիսը, Ադամյան, Փափազյան, Ներսիսյան...

Քսանական թվականներ:

-----------------------------

Մտերիմ խոսք

Դու այստեղ չես տխրի, հավատացնում եմ քեզ, այս մենք կտխրենք առանց քեզ:
Ահա Կոմիտասը ամենահայր եւ Եղիշե Թադեւոսյանը, ահա վեհաշուք ու նահապետ Աբելյանը Հովհաննես ու առյուծաբաշ Շիրվանզադեն, Իսահակյանն է այստեղ, որին շատ բան կպատմես ու դեռ Հովհաննես Հովհաննիսյանը... Հետո Չարենցը կգա Ակսել Բակունցի հետ, որոնք դեռ տեղ չեն հասել, էլ ինչու՞ դու պիտի տխրես, այդ մենք կտխրենք առանց քեզ, հավատա ինձ:

Դալար է մեր ժողովրդի մեջքը, հրաշածին ու բեղմնավոր նրա արգանդը. արվեստի բարձրադիր գահերը թափուր չեն մնա, մեր ցավն այն է, որ անժամանակ էր քո անդարձ մեկնումը...

Իսկ այնպես ի՞նչ մահ, նայիր քո շուրջը, մի՞թե դու գտնվում ես մահացածների մեջ:
Իհարկե ոչ: Իհարկե, դու այստեղ չես տխրի, մեր հին պանթեոնի նո~ր բնակիչ, այդ մենք կտխրենք առանց քեզ:

...Դեռ երիտասարդ, թողիր դու Մարմարայի ափերը եւ խարիսխ նետեցիր քո ժողովրդի սրտում: Դու մեծացար քո ժողովրդի հետ եւ տվիր քո ողջ ստեղծագործական կրակն ու ավյունը քո ժողովրդի մեծ արվեստին:

Դու չիմացար քո մեծությունը: Զարմանու՞մ ես, որ գտնվում ես պանթեոնում: Դու գիտեիր ժպտալ քո լուսավոր կնճիռներով, մանկական ժպիտով: Այդ քեզ շատ էր նման:

Չփորձես քեզ նմանվել:

Չփորձես ժպտալմ երբ բոլորը լալիս են:

Քեզ լուրջ պահիր:

Գուրգեն Մահարի, «Լռության ձայնը», Երեւան, 1962, էջ 497-502

Անկախության սերունդ. մենք

Մենք անկախության սերունդն ենք: Անկախության կերտումը, անկախության անցած ճանապարհը մեր մանկությունն է...

Մենք անկախության սերունդն ենք. մի սերունդ, ում մուլտֆիլմը հաճախ ընդհատվում էր` էլէկտրականության անջատվելու հետ, բայց որը մուլտֆիլմ էր դիտում: Մի սերունդ, որ խաղում էր բակում: Սերունդ, որ հաճախ մրսում էր ու ձմեռվա երկար գիշերներին ջերմանում էր տատիկի պատմած հեքիաթից: Մի սերունդ, որ տեսել է մոմի լույս ու տալոնով հաց:

Մենք անկախության սերունդն ենք. մի բացառիկ սերունդ, որ ունի Ազատագրված հայրենիք, մի սերունդ, ով հայրերի կյանքով է վճարել ազատության համար ու մի անգին պարտք ունի` պահպանել ազատ հայրենիքը: Մենք այն սերունդն ենք, որ հնարավորություն ունի ապրելու Ազատագրված Քարվաճառում ու Բերձորում (էլ ե՞րբ էր էսպիսի բան եղել):

Մենք անկախության սերունդն ենք... ցուրտ ու ամենաջերմ մանկությամբ, գիտակցված ներկայով, լուսավոր ապագայով:

Շնորհավոր տոնդ, իմ անգին Հայաստան:

Գուրգեն Մահարու հուշերը Վիլյամ Սարոյանի մասին

ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԻ ՀԵՏ

«Միտքս չկրցի հասկցնել...»

Գրողների տանը հանդիպումը կայացավ հանպատրաստից: Անկախ այս հանգամանքից, մթնոլորտը ջերմ էր:
-Բիթլիսցի գրող կա՞ այստեղ:
Սեղմեց ձեռքը.
-Շատ, շատ ուրախ եմ, Բիթլիս կհիշե՞ս:
-Կհիշեմ:
-Այստեղ ընտանիք ունե՞ս...
-Ունեմ, տուն, տեղ, ընտանիք:
-Ձեր տուն Բիթլիսի թթու կա՞:
-Կա:
Լռություն:
-Բիթլիս կհիշե՞ս:
Երբ դուրս եկանք, գանգատվեց.
-Չկրցի հասկցնել, որ Բիթլիսի թթու կուզեմ ուտել... Ինչ անպիտան մարդ եմ:

------

Նրան ամեն ինչ զարմացնում է

Վիլյամ Սարոյանի հմայիչ գծերից մեկը նրա գրեթե մանկական անմիջականությունն է:
Թվում է, թե նա ծնվում է ամեն օր եւ նայում է իրերին, երեւույթներին եւ մարդկանց նոր ծնված մանկան հատուկ զարմանքով եւ թարմ աչքերով:
Նրան հավասարապես զարմացնում են ե´ւ ցուցանակում դրված մանկական խաղալիքները, ե´ւ որթատունկից կախված խաղողի ողկույզը, եւ` «Բաղտասար աղբարը»:
Նրան զարմացնում են մանավանդ երեխաները:
Սիրում է նա մանուկներին մանկական սիրով:
Գյուղում հանդիպեց մի փոքրիկ, 8-9 տարեկան քրդուհու` գրկում 2-3 տարեկան քույրը:
Մոտեցավ:
-Անունդ ի՞նչ է:
-Ալմաստ:
-Ինչ գեղեցիկ են, փոքրիկի անու՞նը...
-Զինե..
-Զարմանալի: Բնավ չպիտի մոռնամ:
Եւ չմոռացավ: Ամբողջ ճանապարհին եւ ավելին, հաջորդ օրերին որեւէ առիթով եւ առանց առիթի հիշում էր.
-Ինչ զարմանալի փոքրիկներ էին: Ալմաստ եւ Զինե, շատ զարմանալի: Բնավ չպիտի մոռնամ:

------

«Որո՞ւն զարմացնեմ...»

Դեռ Մոսկվայում նրա սեղանի վրա տեսա իր գործերի մի քանի անգլերեն հրատարակություններ:
-Ինչու՞ նկարդ չեն դրեր,-հարցրի:
-Հայու բեղերես կամչնան,-պատասխանեց նա կես լուրջ, կես կատակ,-բեղերս անգլիական չեն:
Երբ Երեւանում հանդիպեցինք, ես չկարողացա չզարմանալ սարոյանական զարմանքով...
Բեղերը կրճատել էր հիսուներեք տոկոսով:
-Զարմանալի մարդ ես,-քրթմնջացի ես,-պատվական բեղերդ բերիր հասցրիր մինչեւ այստեղ եւ Երեւան մտար կճատ բեղերով...
-Օղո´ւլ,-գրեթե բարկացավ նա,-ես իմ հայու բեղերով ամրքացիներուն, ֆրանսիացիներուն կրնամ զարմացնեմ: Այստեղ, Հայաստանի մեջ որո՞ւն զարմացնեմ: Հայերեն չեմ գիտեր եւ հայու բեղեր կպահեմ Կամչնամ:

-----

Լեզվագիտական խնդիրներ

-Մի անգամ նստած տունը կաշխատեմ, կլսեմ, որ մայրս դրացի անգլուհու` միսիս Մերիի հետ կխոսի: Իրար ածուներեն բաներ մը ցույց կուտան, բաներ մը կխոսին. մայրս` հայերեն, անգլուհին` անգլերեն: Հետո կամաց-կամաց անոնց խոսակցությունը իջավ-իջավ ու մարեց. դուռը աղմուկով բացեց մայրս եւ ներս մտավ.
-Բարկացած կերեւիս,-ըսի:
-Եւ իրավունք ունիմ բարկանալու,-ասաց մայրս,-ինչ տեսակ կին է այս մեր դրացուհի անգլուհին, երկիրը լուսավոր երկիր, ամեն տեղ գիրք, թերթ, դպրոց, ուսումնարան, քսանհինգ տարի է այստեղ կապրի, ինչու՞ հայերեն չի խոսեր...

Գուրգեն Մահարի, «Լռության ձայնը», Երեւան, 1962, էջ 476-482 

Գուրգեն Մահարին Ակսել Բակունցի մասին

ԱԿՍԵԼՅԱՆ ՔԱՆԴԱԿՆԵՐ

...Ես հաճախ, ուշ գիշերին անցնում եմ այն տան մոտով, ուր ապրում եւ ստեղծագործում էր մեծ, անկրկնելի, եղերական Ակսել Բակունցը: Նա հիմա լեգենդ է, երգ ու էլեգիա ու փողոցից այլեւս չես տեսնի նրան իր համեստ, փոքրիկ սենյակում, նստած իր գրասեղանի մոտ, գրելիս կամ կարդալիս: Ես ուզում եմ նրան պատկերացնել վաթսուն տարեկան հասակում եւ դա ինձ ոչ մի կերպ չի հաջողվում: Ես վերջին անգամ նրան տեսա, երբ նա երեսույոթ տարեկան էր եւ այդպես էլ մնաց իմ հուշերում...

-----------

... Ու հիմա, երբ տարիների մեգ-մառախուղից հիշում եմ նրան, պատկերանում է նա ինձ իր իմաստուն, խորաթափանց հայացքով եւ մանկական իր հստակ ժպիտով: Նա էր լուսավոր հանճարը զանգեզուրյան մութ ձորերի, որոնք լուսավորված են նոր լույսերով նրա 60-ամյակի այս օրերին, երբ նա մեզ հետ է հավերժ ապրող իր թողած գրական շողշողուն ժառանգության հավերժական հարստությամբ: Մեզ հետ է նա, հայկական լեռնաշխարհի հզորաթեւ արծիվը, սեւ ցելերի վաստակավոր սերմնացանը, մեզ հետ է նա, ինչպես ինքն էր կոչում իրեն` Ալեքսանդր Բակունց, որդի Ստեփանի, ի գեղջեն Գորիս:

Գուրգեն Մահարի, «Լռության ձայնը», Երեւան, 1962, էջ 461-62

Գուրգեն Մահարու հուշերը Չարենցի մասին

Հատվածներ Գուրգեն Մահարու «Չարենց-նամե» հուշագրությունից: Ամենը Չարենցի մասին է:

«...Միությունից պաշտոնապես հրաժարվեց: Հրաժարականը մերժվեց: Միությունից հեռացվեց:
Դռները ջարդելով ներս մտավ»:

----

«...Լազարյան ճեմարանի բակում. տխրեց:

-Տերյանը սովորել է այստեղ, այս դռնով հազար անգամ ներս ու դուրս է արել... Մենք ի՞նչ ենք նրա հետ համեմատած, խուժաններ...

-Էլ ինչու՞ գրեցիր «հաճելի է, չէ՞, ձեզ էլի Տերյանի երգը թքոտ...»

-Բա ես ինչ եմ ասում, խուժաններ ենք... Տերյանը շատ մեծ է,-սկսեց գրեթե երգել քթի տակ.-

Ոսկեհանդերձ եկար ու միգասքող, 

Կապուտաչյա աշուն, սիրած աշուն,

Տերեւներիդ դանդաղ թափվող ոսկով, 

Մետաքսներով քնքշաշրշյուն:

-Բա՞ս... էսպես կգրեն:

«Տերյանի երգը թքոտ»,-քրթմնջացի ես:

Նա կանգնեց, հանեց գլխարկը, խփեց ծնկին, բարկացած ասաց.

-Վերջ տուր, Գուրգեն խան...

...Տխրում էր համագումարում, ջղայնանաում, բարձրաձայն մտածեց.

-Չկա Բագրիցկին, չկա Մայակովսկին, չկա Սերյոժա Եսենինը...

-За то X-ը նստած է ետեւդ,-շշնջաց Ակսելը: Թափով ետ դարձավ ու նայեց.

-Он не поэт, слушай, он балалайка- այ, ուրիշ բան է Պաստեռնակը, Սելվինսկին, Սվետլովը...»:


--- «Կոմիտաս եւ ջուր»

«...Սիրում էր երաժշտությունը, բայց ավելի բարձր էր գնահատում արեւելյան երաժշտությունը: Սիրում էր Կոմիտասին, Սպենդիարյանին, Ռոմանոս Մելիքյանին: Ակսելը ճեմարանից հիշում էր Կոմիտասի երգերը, երբեմն նեղ շրջանակում Կոմիտաս էր երգում չափ տալով, չնայած որ միակ երգողն ինքն էր: Չարենցը շատ էր սիրում այդ երգերը.-Մի Կոմիտաս երգիր, Ակսել:

Երբեմն էլ, երբ նեղսրտում էր ու ձանձրանում, գլխարկը քաշում էր աչքերի վրա եւ երեխայի նման խնդրում.

-Գնանք Ակսելի մոտ Կոմիտաս լսենք:

Ինչպես ամեն իսկական բանաստեղծ, սիրում էր բնությունը, բայց ամենից ավելի` երեւի` ջրի խշշոցը: Ամենից շատ սիրում էր Զանգվի ձորը: Իր սերը եւ Զանգվի ձորն իջնելու ցանկությունը ձեւակերպում էր այսպես.

-Գնանք ջուր լսենք:

Կպառկեր գետափին, գլխարկը կդներ դեմքին եւ... «ջուր կլսեր»...»:


--- «Պատգամ»

«... -Ես հերքեցի Տերյանին եւ ստեղծեցի իմ գրականությունը, բա ինչու՞ դուք ինձ չեք հերքում, եթե ուզում եք ձեր գրականությունն ստեղծել...
Հարցն ուղղված էր մի երիտասարդ գրողի ու ինձ:

Ձեռների մեջ խշրտացրեց թազբեհը եւ մի ումպ թեյ խմեց.

-Ասենք, ես ի՞նչ խեր տեսա հերքելով, որ դուք ի՞նչ խեր տեսնեք: Ի՞նչ հերքել: Տերյանին ո՞նց կհերքես: Սխալ տպված լու՞ր, թե դիսկուրսիոն հոդված է Տերյանը, որ հերքես: Տերյանը մի ամբողջ կուլտուրա է: Կուլտուրան հերքե՞լ կլինի: Մի բան պիտի հասկանալ,-չլիներ Հովհաննես Հովհաննիսյանը, Թումանյանը Թումանյան չէր լինի, ոչ էլ Իսահակյանը` Իսահակյան: Իսկ եթե չլինեին Հովհաննիսյանը, Թումանյանը, Իսահակյանը` Տերյանը Տերյան չէր լինի: Չլիներ Տերյանը, ես` ես չէի լինի, էս մի բանը լավ հասկացեք: Հիմա անցնենք ձեզ. դուք պիտի շարունակեք այնտեղից, որտեղ ես վերջացնում եմ: Կրկնելով իմ նախորդներին, կամ ինձ, ոչ մի արդյունքի չեք հասնի: Պետք է առաջ անցնել, յուրացնել եւ առաջ անցնել: Նախամարդիկ իրենց ուսերին կրում էին իրենց բեռը, հետո մարդը հնարեց ձեռնասայլը, հետո` եզասայլը, ապա` կառքը, ձիաքարշը, գնացքը, ավտոն, աերոպլանը: Վայ նրան, ով հեղափոխության մեր դարում կնստի եզասայլը: Տե´ղ չի հասնի նա, չի´ դիմանա ժամանակի քննությանը:

Թազբեհը նետեց գրասեղանին, նայեց մեզ իր արտահայտիչ աչքերով եւ խորամանկ ժպտաց.

-Մեռա ձեզ խելք սովորեցնելով»:

Գուրգեն Մահարի, «Լռության ձայնը», Երեւան, 1962

Իմ իռացիոնալ սեր. Քարվաճառ

Վերջերս մի երազ տեսա. երազիս ամուսինս` Դավիթը, ասում էր, թե մենք պետք է տեղավոխվենք Քարվաճառից ու ապրելու ենք Արցախի մի այլ բնակավայրում, կարծեմ` Վանք գյուղում: Քարվաճառից տեղափոխվելու միտքն ինձ համար մահվան պես մի բան էր: Հենց հիմա էլ պարզ հիշում եմ այն մաշեցնող ցավը, որ զգում էի երազումս, սիրտս կտր-կտոր էր լինում, մեջս դատարկություն էր, ու ես հստակ մի բան էի զգում. ես չեմ կարող ապրել Քարվաճառից դուրս:

Երազներ կան, որ հիշվում են շատ երկար, այս երազը ես, կարծում եմ, կհիշեմ մինչեւ կյանքիս վերջ: Սա միայն երազ չէր, այլ շատ ավելին:


Ես սիրում եմ Քարվաճառը, ես կապված եմ Քարվաճառին, ես ձուլվել եմ այս հողին: Ու դա ոչ թե տեղի է ունեցել այն համարյա երկու տարիների ընթացքում, որ ես այստեղ ապրել եմ, այլ հենց այն առաջին օրը, երբ ես հասել եմ Քարվաճառ: Քարվաճառ բերող տրանսպորտն այնքան էլ հարմարավետ չէ (մեղմ ասած), ու հիշում եմ, երբ առաջին անգամ էինք այստեղ գալիս (դեռ որպես հյուր), մեքենան լիքն էր, տեղ չկար, շոգ էր, փոշի: 

Մարդիկ սրտնեղած էին, իսկ ես թերեւս կողքիններիս համար հիմար ժպիտով նայում էի ճանապարհին ու հրճվանք ապրում, որ Քարվաճառ եմ գնում… Ու մինչեւ հիմա էլ հիմնականում այդ ժպիտն է դեմքիս հայտնվում հատկապես Քարվաճառի շրջանի գյուղերն անցնելիս, որտեղ հատկապես գարնանն ու ամռանը բնությունը շռայլորեն, անխնա սիրուն է, որտեղ գետը, կանաչը, երկինքն ու ոսկեզօծ արեւն անդիմադրելի գայթակղիչ մի համադրություն են կազմում, հոգիդ վեր հանող մի տեսարան:

Ու երբ առաջին անգամ ոտք դրեցինք Քարվաճառ ու տեսանք բարձր ու կանաչ սարերը, ես ու Դավիթն իրար նայեցինք, ու երկուսիս հայացքներում գրվեց. մենք այստեղ ենք ապրելու:

Ու այդպես էլ եկավ, մենք այստեղ ենք ապրում, ու ամեն առավոտ ես արթնանում եմ ու տեսնում այն նույն սարերը, որոնք առաջին հանդիպման ժամանակ մեզ շատ հստակ ասացին` դուք այստեղ եք ապրելու: Տեսնում եմ այդ սարերն ու աշխարհի ամենաբարձր երկինքն ու հասկանում եմ` ես երջանիկ եմ, քանի որ չեմ ուզում ուրիշ որեւէ տեղ արթնանալ:

Քարվաճառը մարդկանց կապում է. ով մի անգամ եղել է, էլի է գալու, էլի է ցանկանալու գալ: Ինչու՞ է այդպես. հայ զինվորի ազատագրող արյու՞նն է սրբացրել այս հողը, հարյուրավոր ոչնչացված խաչքարերի ու բազմաթիվ եկեղեցիների ու՞ժն ենք զգում հողից, թե այս աստվածային հանգստությունն է այդքան գրավում… թե այնքան է կարոտել իր հայ զավակներին, որ Մայր հողն էլ չի ուզում ոչ մեկիս բաց թողնել: Չգիտեմ… Միայն գիտեմ, որ Քարվաճառում ապրելու զգացողությունն ինձ ուժ է տալիս, գիտեմ, որ սիրտս ավելի ջերմ արյունով է մատակարարվում, երբ քայլում եմ թեկուզ դեռեւս մեծամասամբ ավերակ Քարվաճառով, ու մի անհասկանալի հուզմունք եմ ապրում, երբ հաճախ եմ հիշում, որ ընդամենը 22 տարի առաջ հայրենիքիս այս հատվածն էլ էր գերության մեջ: Իսկ միգուցե Քարվաճառն ինձ կապել է հպարտության զգացումով. չէ՞ որ ազատագրված հայրենիքում ապրողը հպարտ է..իսկ որքան ավելի հպարտ կլինեի, եթե կանաչ Քարվաճառս արդեն լիովին վերականգնված լիներ ու մաքրված ավերակներից…

Քարվաճառում այնքան շատ գործ կա, որ ինքնաարտահայտվելու պակաս հաստատ չի զգացվում: Քարվաճառը նաեւ գործելու, արարելու վայելք է տալիս…


Իմ կանաչ դրախտավայր, շնորհակալ եմ, որ գտել եմ քեզ, իմ հայրենի եզերք, իմ անբացատրելի ու խորհրդավոր հայրենիք, վերածննդի ու վերաիմաստավորման եզակի հնարավորություն…